Cymraeg yn Ardal Llwynihirion
gan Janet Philips
Yng ngeiriau carfan sgwennu plant Sir Benfro a’r prifardd Mererid Hopwood, ‘Dewch o bell, dewch yn nes, dewch i sir iaith y ‘Wes – wes’.
Mae’r Gymraeg yn un o drysorau Cymru ac yn un o’r ieithoedd lleiafrifol hynaf a mwyaf cadarn yn Ewrop. Mae Brynberian a’r cyffiniau yn un o gadarnleoedd traddodiadol yr iaith Gymraeg. Yn yr ardal ddwyieithog hon, mae’r Gymraeg yn ganolog i’n hetifeddiaeth ac yn sail i fywyd bob dydd mewn llawer o gartrefi. Mae hefyd yn rhan hanfodol o ddiwylliant, sefydliadau, clybiau a chymdeithasau lleol yn ogystal â’n hanes cyfoethog.
Roedd y gymuned o amgylch pentref Brynberian a chanolfan gymunedol Llwynihirion, fel ardaloedd amaethyddol eraill ym mryniau’r Preseli, yn ardal Gymraeg ei hiaith yn bennaf. Ffermwyr Cymraeg eu hiaith oedd yn berchen ar y ffermydd yn bennaf. Mae’r ffermydd hyn wedi cael eu trosglwyddo i lawr drwy’r cenedlaethau ac yn cael eu ffermio hyd heddiw gan yr un teuluoedd Cymraeg eu hiaith.
Ym 1931, roedd dros 81% o boblogaeth Gogledd Sir Benfro yn siarad Cymraeg a hyd at ganol yr ugeinfed ganrif, roedd Brynberian yn gymuned lewyrchus gyda llawer o ganolbwyntiau, lle roedd y trigolion lleol yn gallu cymdeithasu a chael cynulliadau dyddiol. Roedd nifer o siopau groser (Siop y Banc, Brynberian; Siop Rafel, Siop Crosswell i enwi ond ychydig), tafarndai, capeli, gorsaf betrol, melin weithiol a swyddfeydd post. Yn anffodus mae’r rhan fwyaf o’r rhain wedi cau.
Yn ystod y 1960au a’r 1970au, bu llawer o aelodau’r gymuned yn rhan o’r ymgyrchu dros i Gymry allu defnyddio’r Gymraeg ym mhob agwedd o’u bywydau. Arweiniodd hyn at newidiadau megis arwyddbyst dwyieithog, gyda blaenoriaeth i’r Gymraeg, Radio Cymru – y sianel radio Gymraeg a ddarlledwyd gyntaf ar 3ydd Ionawr 1977 – ac S4C – y sianel deledu Gymraeg a ddarlledwyd gyntaf ar y 1af o Dachwedd, 1982.
Yn ystod rhan olaf y ganrif ddiwethaf, mae newydd-ddyfodiaid wedi symud i’r ardal. Yn ffodus mae’r rhan fwyaf o’r rhain wedi bod yn cydymdeimlo â’r Gymraeg – cryn dipyn wedi dysgu Cymraeg a’r iaith yn dal i ffynnu. Yng nghyfrifiad 2011, roedd ardal Cyngor Cymuned Eglwyswrw yn cynnwys 62.3% o siaradwyr Cymraeg.
Mae’r Gymraeg yn eich amgylchynu ym Mrynberian, o’r teuluoedd Cymraeg sy’n dal i ffermio’r ffermydd a drosglwyddwyd ar hyd y cenedlaethau i’r plant ifanc Cymraeg sy’n cael eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg yn yr ysgolion lleol.
Tafodiaith
Mae gan Ogledd Sir Benfro ei thafodiaith ei hun ac mae gan bob ardal ei geirfa unigryw ei hun. Mae’r dafodiaith unigryw hon yn sicr yn dangos o ba ardal o Gymru y tarddodd person. Yn y gorffennol tueddai siaradwyr Cymraeg i aros yn eu hardal am y rhan fwyaf o’u hoes gan arwain at dafodiaith gref.
“Mae gennym ni ein cymeriad ein hunain, mae gennym ni ein ffordd ein hunain o siarad gan ddefnyddio tafodiaith, ac mae’n hynod ddiddorol i bobl sy’n dod i Sir Benfro am y tro cyntaf.” Hedydd Hughes.
Dyma wlad ” Wes, wes.” Dyma rai enghreifftiau o’n geiriau tafodieithol unigryw:
To discover more about Pembrokeshire’s dialect, take a look at the links and books below:
Grŵp Facebook Sir Benfro :
https://www.facebook.com/groups/386937631359386
Grŵp Facebook Tafodiaith / Dialect Sir Benfro:
https://www.facebook.com/PembrokeshireDialect
‘Rhint y Gelaets a’r Grug’ gan Wyn Owens ( geiriadur o eiriau tafodiaith Sir Benfro) 
A glossary of the Demetian Dialect of North Pembrokeshire’ by W. Meredith Morris.
Enwau Lleoedd Cymru
Ym 1985, deddfwyd y byddai arwyddion ffyrdd yng Nghymru yn dod yn ddwyieithog. Sicrhaodd hyn, am y tro cyntaf mewn rhai mannau, fod yr enwau Saesneg a Chymraeg ar gyfer trefi a phentrefi yn ymddangos ar arwyddion. Roedd hon yn garreg filltir bwysig yng Nghymru. Mae arwydd dwyieithog yn dweud mwy wrthych na dim ond lle mae angen i chi fynd. Mae’n dweud wrthych fod gan wlad fwy nag un iaith frodorol. Gall ddweud wrthych sut mae enwau’r lleoedd hyn yn gysylltiedig, neu weithiau ddim, rhwng ieithoedd. Mae’n dysgu i chi beth mae eraill yn ei alw’n lle hwnnw yn eu hiaith nhw.
Dim ond enw Cymraeg sydd gan Brynberian ei hun a rhai o’r pentrefi cyfagos. Rhoddodd trigolion cynnar Cymru enwau yn gyntaf i nodweddion naturiol nodedig, megis afonydd, bryniau, mynyddoedd, harbyrau a glannau. Mae Brynberian ei hun yn cyfieithu i ‘Bryn yr afon Berian’.
Here are a few other examples for you:
Sir Benfro
pen – end bro – land
‘end of land’
Sir meaning county
‘The county of the end of the land’.
Eglwyswrw
Eglwys – church Wrw – a saint – Saint Wrw
‘St.Wrw’s church’
Maenclochog
maen – rock, stone clochog – as of a bell (ringing)
There were two large stones not far from the church which possessed a ringing property.
‘Ringing stones’
Crymych
Crymych was originally a collection site for cattle herded along the drover’s routes. In the early 1800s there was only a handful of houses, farms and the Crymych Arms.
crwm – crooked ych – ox
‘Crooked ox’
Trefdraeth
Trefdraeth was a busy port founded primarily on the growing medieval wool trade.
tref – homestead or town traeth – beach
‘Beach town’
Clunderwen
clun – meadow derwen – Oak tree
‘Meadow of the oak tree’
Arberth
Narberth was on the fringe of Narberth Forest.
ar – on, near perth – hedge
‘near a hedge’
Pentregalar
It is said that all the men from this village went off to battle. Unfortunately all were killed leaving their families to mourn their losses.
pentref – village galar – grief, sorrow
‘The village of sorrow’
Llandissilio
Llan – church
St.Tysilio was a Welsh prince born in c 640 who became an abbott.
‘Church of St. Tysilio’
Edrychwch ar y wefan isod i weld a allwch chi ddarganfod ystyr enwau lleoedd lleol eraill:
https://www.wales.com/about/language/place-names-wales
Enwau perci Cymraeg
Gall yr iaith Gymraeg hefyd ein helpu i ddysgu llawer am yr ardal oddi wrth yr enwau caeau lleol. Maent yn llawer mwy deniadol a chofiadwy na rhifau adnabod Llywodraeth Cymru. Mae enwau caeau lleol fel arfer yn disgrifio lleoliad y caeau neu mae rhai yn cyfeirio at ansawdd arbennig y cae er enghraifft gelwir cae yn agos at y canol yn ‘Park Main’ sy’n trosi i ‘Cae Tenau’.
Chwilio am enwau perci lleol:
https://lleoedd.llyfrgell.cymru/
Cymraeg mewn addysg
Fel mamiaith y rhan fwyaf o bobl leol, defnyddid y Gymraeg yn naturiol fel cyfrwng addysgu yn yr ysgolion cynradd lleol. Fodd bynnag, yn y 19eg ganrif, cyflwynwyd y Welsh Not i rai ysgolion er mwyn gwarthnodi a chosbi plant oedd yn defnyddio’r Gymraeg yn ystod y diwrnod ysgol. Roedd hyn yn ganlyniad ymchwiliad i gyflwr addysg yn ysgolion Cymru dan arweiniad tri chomisiynydd o Loegr. Achosodd eu hadroddiad (Y Llyfrau Gleision) gynnwrf yng Nghymru am ddirmygu’r Cymry a bod yn arbennig o ddeifiol yn ei barn ar y Gymraeg. Dywedai ‘Y mae’r iaith Gymraeg yn anfantais fawr i Gymru ac yn rhwystr lluosog i gynnydd moesol a ffyniant masnachol y bobl.’
Ar ôl cyflwyno’r Welsh Not, byddai disgybl sy’n cael ei ddal yn siarad Cymraeg yn cael ei orfodi i wisgo bwrdd pren bach wedi’i ysgythru â WN, nes bod troseddwr arall yn cael ei ddal. Ar ddiwedd y dydd, byddai’r disgybl sy’n gwisgo’r Welsh Not yn cael ei gosbi, fel arfer â chansen. Arweiniodd hyn at lawer yn gweld y Gymraeg yn anfantais iddynt gan fod y Saesneg yn cael ei hannog i fod yn gyfrwng dymunol.
Ar ôl 1888, daeth y Gymraeg eto yn norm mewn ysgolion cynradd mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg. Bellach mae gan bob plentyn yng Nghymru yr hawl i addysg cyfrwng Cymraeg ac ers 1990 mae’r Gymraeg bellach yn bwnc gorfodol ym mhob ysgol yng Nghymru.
Darperir y rhan fwyaf o’r ddarpariaeth feithrin yn yr ardal trwy’r Mudiad Ysgolion Methrin sy’n darparu addysg blynyddoedd cynnar cyfrwng Cymraeg. Yna trosglwydda’r plant i’r ysgolion cynradd lleol lle cânt eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Cânt eu trochi’n llwyr yn yr iaith Gymraeg a dechreuant gael gwersi Saesneg o 7 oed ymlaen. Erbyn iddynt adael eu haddysg gynradd, mae’r disgyblion yn ddwyieithog.
Mae mwyafrif y plant oed uwchradd yn mynychu Ysgol y Preseli yng Nghrymych a sefydlwyd yn 1958 fel ysgol gyfun ddwyieithog. Ar 1 Medi, 1991 fe’i cyhoeddwyd yn ysgol ddwyieithog swyddogol. Roedd yn cynnwys disgyblion o gyn belled â Dinbych-y-pysgod a Hwlffordd. Heddiw mae ysgol ddwyieithog cyfrwng Cymraeg arall yn Hwlffordd.
Welsh in Education: https://gov.wales/welsh-in-education
Ysgol y Preseli: http://www.ysgolypreseli.com/
Cymdeithasu yn Gymraeg
Ers i’r Gymraeg ddod yn orfodol yn ein hysgolion, mae ieuenctid yr ardal gan fwyaf yn ddwyieithog ac yn gallu manteisio ar ystod o gyfleoedd i gymdeithasu yn Gymraeg y tu allan i’r dosbarth.
Yr Urdd
Mae’r Urdd wedi bod yn flaenllaw yn y gymuned ers blynyddoedd lawer, gan alluogi plant a phobl ifanc i gymryd rhan mewn gweithgareddau amrywiol ledled Cymru. Mae’n draddodiad cryf yn yr ysgolion lleol bod plant yn cymryd rhan mewn amrywiaeth o weithgareddau’r Urdd megis chwaraeon, cystadlaethau eisteddfodol ac arosiadau preswyl. Mae pobl ifanc hefyd yn gallu manteisio ar yr Adran (grŵp cymunedol oed cynradd) a’r Aelwyd (grŵp cymunedol hyd at 25 oed).
Mae mudiad yr Urdd hefyd yn berchen ar Fferm Pentre Ifan. Y llynedd cyhoeddwyd bod y ganolfan hon yn edrych am fuddsoddiad i gael ei datblygu fel canolfan amgylcheddol gyntaf yr Urdd (urdd.cymru) er mwyn galluogi cenhedlaeth newydd o blant ac ieuenctid i ddod i adnabod eu treftadaeth amgylcheddol a diwylliannol.
Clwb Ffermwyr Ifanc (CFfI / YFC)
http://pembrokeshireyfc.org.uk/
Mae’r Clybiau Ffermwyr Ifanc yn yr ardal hon yn hynod boblogaidd gyda phlant hŷn ac oedolion ifanc. Mae’r CFfI yn hyrwyddo eu gwaith yn ddwyieithog ac yn rhoi cyfleoedd i’r ieuenctid ddatblygu sgiliau yn eu cymunedau yn y ddwy iaith.
Menter Iaith Sir Benfro
http://www.mentersirbenfro.com/
Mudiad arall sy’n trefnu gweithgareddau cyfrwng Cymraeg i bob oed yw’r Fenter Iaith. Mae Menter Iaith Sir Benfro yn fudiad sy’n gweithio i godi proffil y Gymraeg o fewn y sir trwy amrywiol weithgareddau.
Merched y Wawr
http://merchedywawr.cymru/rhanbarth/penfro/
Mae hwn yn sefydliad poblogaidd arall yn y maes hwn. Mae Merched y Wawr yn fudiad a sefydlwyd yn 1967 ar gyfer merched Cymru sy’n cynnal eu gweithgareddau trwy gyfrwng y Gymraeg i hybu diwylliant, addysg a’r celfyddydau. Mae’r gangen leol yn cyfarfod yn rheolaidd bob mis yn Crosswell.
Papur Bro Y Clebran
Mae rhai pobl leol yn rhan o dîm golygyddol papur bro Cymraeg o’r enw ‘Clebran’ sy’n cyfieithu fel ‘sgwrsio’. Sefydlwyd y papur yn 1974 a gellir ei brynu mewn siopau annibynnol lleol.
.Mae’r ganolfan yn Llwynihirion hefyd yn cynnal nifer o weithgareddau lle byddwch chi’n dod o hyd i drigolion lleol yn sgwrsio yn Gymraeg. Mae gan y gweithgareddau a’r sefydliadau hyn, megis yr Urdd, Clybiau Ffermwyr Ifanc, Merched y Wawr, a llu o gymdeithasau lleol eraill a drafodwyd uchod, rôl allweddol i gefnogi’r Gymraeg yn ein cymuned. Maent yn gyfrifol am ddatblygu arweinwyr lleol a chefnogi gwirfoddolwyr, yn ogystal â darparu gweithgareddau cymdeithasol hanfodol trwy gyfrwng y Gymraeg.
Eisteddfod lleol Brynberian
Cynhelir llu o weithgareddau trwy gyfrwng y Gymraeg yn y gymuned ar hyd y flwyddyn – cyngherddau, dramâu (a gynhelir fel arfer yn neuadd bentref Crosswell) a darlleniadau ceiniog (cystadlaethau canu ac adrodd am wobr arian).
Cynhaliwyd yr Eisteddfod gyntaf yn hen ysgol Llwynihirion nôl yn 1987. O 1987-1993 fe’i galwyd yn Gyfarfod Cystadleuol. Erbyn 1994 roedd y teitl wedi ei newid i Eisteddfod Brynberian. O’r cychwyn cynigwyd amrywiaeth o gystadlaethau gan gynnwys cerddoriaeth, llefaru, llenyddiaeth a darlunio.
Llywyddwyd y Cyfarfod Cystadleuol cyntaf gan Mr Aneurin Lewis, Caerfyrddin (Rhuanfa). Y beirniaid oedd Mrs Mair Garnon James, Mrs Eirlys Davies a Mrs Merryl Roberts.
Erbyn 2001 roedd y teitl wedi newid i Eisteddfod Gadeiriol Brynberian. Serch hynny, roedd cadair fechan wedi bod yn wobr yn yr adran lenyddol ers 1993 a’r enillydd cyntaf oedd Mrs Mair Garnon James. Y diweddar Godfrey Dobbins, oedd yn rhedeg siop y pentref, oedd crefftwr y cadeiriau bychain am flynyddoedd; roedd bob amser yn bleser gweld ei ddyluniad newydd. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, Tecwyn James yw cynllunydd y Gadair ac rydym bob amser yn diolch iddo am ei waith cain.
Heb os, y person mwyaf brwdfrydig i greu a chynnal Eisteddfod flynyddol oedd y diweddar Jennie Howells, Glynyrwyn. Fel Ysgrifennydd ers 1990, treuliais oriau lawer yn trefnu’r rhaglen flynyddol gyda Jennie yn rhoi’r archebion. Roedd hi’n un o’r arweinwyr o’r cychwyn cyntaf ac yn feistres ar ddefod y Cadeirio. Creodd ei dawn a’i hiwmor unigryw awyrgylch hwyliog a chartrefol. Pan ofynnodd Jennie i rywun fod yn llywydd, ni allent wrthod!
Ers 2003 mae’r Eisteddfod wedi bod yn aelod o Eisteddfodau Bach Cymru. Mae hyn yn golygu llawer mwy o gyhoeddusrwydd i Eisteddfodau bach y wlad drwy’r rhyngrwyd.
See the website: steddfota.org
Dysgu Cymraeg yn yr ardal
Os ydych chi’n newydd-ddyfodiad i’r ardal, mae yna nifer o gyfleoedd i chi ddysgu’r iaith. Mae llawer o newydd-ddyfodiaid wedi manteisio ar gyrsiau lleol neu ar-lein. Mae rhai wedi cyfarfod yn nhai ei gilydd i gynnal dosbarthiadau Cymraeg ac wedi integreiddio gyda Chymry Cymraeg yr ardal i ymarfer eu hiaith newydd ei dysgu ac weithiau i ddysgu caneuon a cherddi Cymraeg. Un o’r rhai o Frynberian sydd bellach yn siarad Cymraeg yn rhugl yw Jennie Welton, a enillodd wobr Dysgwr Cymraeg y Flwyddyn Sir Benfro yn 2019.
Darllenwch y stori yma:
https://www.pembrokeshire.gov.uk/newsroom/pembrokeshire-welsh-learner-of-the-year-2019
Cymraeg 2050: Miliwn o Siaradwyr Cymraeg
Uchelgais llywodraeth Cymru yw gweld nifer y bobl sy’n gallu mwynhau siarad a defnyddio’r Gymraeg yn cyrraedd miliwn erbyn 2050.
https://gov.wales/sites/default/files/publications/2018-12/cymraeg-2050-welsh-language-strategy.pdf
Gallwch chithau hefyd fod yn rhan o’r miliwn hwnnw. Mae cyfleoedd niferus i ddysgu Cymraeg. Dyma rai enghreifftiau o gyrsiau lleol neu ar-lein a all weddu i’ch anghenion:
Learn Welsh Pembrokeshire (To join a locally held class)
https://learnwelsh.cymru/about-us/providers/learn-welsh-pembrokeshire/
Gwyliwch y fideo isod i ddarganfod pa lefel o gyrsiau sydd ar gael yn lleol:
https://www.youtube.com/watch?v=duY97Xd2tG0
Say Something in Welsh (To join an online course) https://www.saysomethingin.com/welsh
Am yr awdur
Mae Janet wedi byw yn ardal Brynberian ers yn ddwy oed. Wedi cael ei haddysg gynnar yn Ysgol Llwynihirion mae ganddi atgofion plentyndod melys iawn o’r ardal ac ar ôl ei hastudiaethau dychwelodd i wneud Brynberian yn gartref iddi unwaith eto. Bu ei blynyddoedd gwaith yn ymwneud â dysgu mewn amryw o ysgolion cynradd yn Sir Benfro. Ynghyd â’i gŵr Meredith, mae ganddyn nhw ddwy ferch a dreuliodd blynyddoedd eu plentyndod yn tyfu i fyny yn yr ardal. Mae gan y teulu gwlwm cryf gyda’r gymdogaeth ac yn treulio eu hamser hamdden yn cerdded ar hyd y mynyddoedd ac yn y coed. Mae Janet yn ymddiriedolwr Canolfan Gymunedol Llwynihirion ac roedd yn falch o weld ei hen ysgol yn cael ei hadnewyddu fel y gall barhau i fod yn ganolbwynt lleol.